Effectief schrijfonderwijs dankzij deze wetenschappelijke inzichten

Leerlingen hebben vaak moeite met het schrijven van goede teksten. Welke wetenschappelijke inzichten helpen het stel- en schrijfonderwijs verbeteren en hoe vertaal je die naar de onderwijspraktijk?

Leanne Kroes-Zwama geeft les aan groep 8 op daltonschool De Groen in Dedemsvaart. Sinds ze meewerkte aan een onderzoek naar schrijfonderwijs (waaruit later de schrijfmethode Tekster ontstond) pakt ze haar schrijf- en stellessen behoorlijk anders aan. “Eerder schreef ik bijvoorbeeld onder het opstel van een leerling dat ik het spannend vond, net zoals mijn leraar dat vroeger deed. En dat ik benieuwd was hoe het verhaal verder ging. Het kwam niet in me op dat je tussendoor ook feedback kunt geven op het schrijfproces of meer diepgaand op de inhoud van een tekst.” 

Brieven schrijven aan een andere klas

Haar schrijflessen start Kroes-Zwama nu met het zoeken naar rijke teksten over het onderwerp waarover de leerlingen gaan schrijven. Zo activeert ze hun voorkennis. “Daarnaast zorg ik ervoor dat de schrijfopdracht betekenis krijgt.” Zo schreef ze met haar klas brieven aan leerlingen in een andere groep 8 in de Amsterdamse Bijlmer. “Die leerlingen schreven terug dat hun lievelingseten kousenband was. Mijn leerlingen wisten niet wat dat was, dus zochten we dat met elkaar op. De brieven kwamen zo echt tot leven.” 

Een ander belangrijk onderdeel is het herzien van geschreven teksten door leerlingen zelf. “In groepjes geven leerlingen elkaar positieve feedback en daarna maken ze een tweede versie van hun tekst. Dat kost weinig tijd en levert echt veel op. De schrijfvaardigheid in mijn klas is enorm verbeterd.”

Taalonderwijs krijgt minder aandacht

Kroes-Zwama pakt het nu anders aan, maar ons taalonderwijs richt zich vaak sterk op lezen en woordenschat en minder op schrijfonderwijs. Dat zou een mogelijke verklaring kunnen zijn voor het achterblijven van de schrijfresultaten van leerlingen in groep 8. In het onderzoek Peil.Schrijfvaardigheid wordt duidelijk dat minder dan drie vierde van de leerlingen in het po, en slechts een kwart van de leerlingen in het so het minimale schrijfniveau (1F) heeft behaald. Terwijl goed leren schrijven – naast lezen en mondelinge vaardigheden – een van de basisvaardigheden is voor een goede taalbeheersing. 

Bewezen effectief

Wat is – inhoudelijk en didactisch – effectief bij het leren schrijven en waar valt winst te behalen? Dat onderzochten Tanja Janssen en Daphne van Weijen van het Research Institute of Child Development and Education aan de Universiteit van Amsterdam. Voor hun onderzoek Wat zijn de kenmerken van effectief schrijfonderwijs? onderzochten ze theoretische modellen van goed schrijfonderwijs. Met die kennis analyseerden ze vier Nederlandse schrijfmethodes (Tekster, Beter schrijven, Leren Schrijven met peer response en TiO). 

De belangrijkste inzichten in vogelvlucht:

• Activerend lesgeven helpt. Betrek leerlingen actief bij de schrijfles en bouw voort op eerdere kennis en ervaringen. 
• Besteed voldoende tijd aan schrijven. Twee schrijflessen per maand (inclusief instructie, verwerking en zelf teksten afmaken) is de ondergrens. 
• Het stellen van product- en procesdoelen werkt effectief om de schrijfvaardigheid van leerlingen te verbeteren. Procesdoelen zijn technieken en strategieën om te leren schrijven, en productdoelen hebben te maken met het communicatieve doel (bijvoorbeeld: het overtuigen van je lezer) of het aantal woorden. 
• Maak leerlingen bewust van de fases van het schrijfproces: waarover wil je schrijven, hoe schrijf je het op en hoe kun je het aanpassen na het ontvangen van feedback (plannen, formuleren en reviseren)?
• Geef leerlingen de kans anderen te observeren in plaats van zelf te schrijven. Leerlingen leren op die manier goede en zwakke teksten herkennen en analyseren, en krijgen zo kennis over tekstopbouw en tekstkenmerken. 
• Oefenen en veel schrijven helpt, maar het is belangrijk dat het in een betekenisvolle context gebeurt, zoals een tekst schrijven voor de schoolkrant, een website of een briefje voor het prikbord in de supermarkt. Ook leuk: laat leerlingen in het po een eigen boek schrijven en een omslag ontwerpen en leg dat in de bibliotheek van de school.
• Feedback is een essentieel onderdeel van goed schrijfonderwijs. Let daarbij op positief en doelgerichte feedback met heldere doelen. Het liefst gebeurt dit op verschillende momenten in het schrijfproces. 

Een ander opvallend punt uit het onderzoek is dat schrijven in de vier onderzochte schrijfprogramma’s op zichzelf staat. Terwijl aandacht voor ‘schrijven om te leren’ in combinatie met  ‘schrijven om (beter) te lezen’ een positieve invloed kan hebben op de leesvaardigheid van leerlingen. Onderzoeker Daphne van Weijen: “Als leerlingen schrijven over wát ze gelezen hebben, kan dat hun tekstbegrip – en mogelijk ook hun leessnelheid en technische leesvaardigheid – verbeteren. Vakoverstijgend werken kan helpen omdat je hiermee ook tijd vrijmaakt voor schrijven bij andere vakken.” 

Meer weten? 

• Specifiek voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs is een literatuurstudie gedaan naar de kenmerken van effectief schrijfonderwijs, met aanbevelingen op leerling- en docentniveau. 
• Petra de Lint, leraar in groep 8, vertelt hoe zij taalvakken met elkaar verbindt en zo geïntegreerd taalonderwijs aanbiedt en haar lessen effectiever maakt.
• SLO heeft lessenseries ontwikkeld voor het schrijfonderwijs in de midden- en bovenbouw van het po. Ook heeft SLO een handreiking gemaakt naar aanleiding van Peil.Schrijfvaardigheid. 
• Praktijkgericht onderzoek richt zich op de ontwikkeling van de schrijfvaardigheid van leerlingen in het vo voor de mens- en maatschappijvakken.
• Blink heeft een Schrijfcirkel ontwikkeld, dit is een praktische tool voor het vmbo en havo/vwo met tips en werkvormen voor de hele cyclus van het schrijfproces. 
• Als je in gesprek wilt gaan over het schrijfonderwijs bij jou op school, helpt de Reflectiewijzer Schrijfonderwijs van de Onderwijsinspectie je op weg.