Wat zijn de leereffecten van kunstonderwijs?
Bij kunstonderwijs maken leerlingen kennis met kunst en cultuur. Bijvoorbeeld door musea te bezoeken of gedichten te lezen. Of door les in tekenen, handvaardigheid, muziek en dans. Maar wat leren leerlingen nu eigenlijk van kunsteducatie? En wat is uit onderzoek bekend over de leereffecten van kunstonderwijs?
We onderscheiden twee soorten leereffecten van kunstonderwijs:
- Intrinsieke effecten: leerresultaten op het gebied van kunstzinnige kennis, vaardigheden en houdingen.
- Extrinsieke effecten: andere opbrengsten van het leerproces, die niet uniek zijn voor het kunstonderwijs.
De grens tussen intrinsieke en extrinsieke effecten is niet altijd scherp te trekken. Het ligt eraan hoe een effect wordt uitgewerkt. Je kunt creativiteit bijvoorbeeld zien als denkvermogen dat behoort tot het domein van de kunsten, als eigenschap van het kunstzinnige product of proces. Maar ook als algemene gedraging om nieuwe, zinvolle ideeën en oplossingen te produceren, of als kenmerk van een omgeving.
Intrinsieke leereffecten van kunstonderwijs
Het leerproces in de kunstvakken heeft als uitkomst kennis, vaardigheden en houdingen. Harland en Hetland (2008) onderscheiden:
- Kennis van, inzicht in, en waardering en interesse voor kunstdisciplines
- Begrip van kunstvormen in sociale en historische context
- Beheersing van artistieke technieken en expressievormen zoals beeld, geluid, beweging en tekst
- Artistieke creativiteit en kunstzinnige denkvaardigheden
- Onderzoeken en uitdrukken van betekenis in kunst of door middel van kunst
- Reflecteren op eigen werk en proces, en op dat van kunstenaars
Kunstonderwijs kan een veelheid aan kunstzinnige leereffecten bewerkstelligen, zoals esthetisch beoordelingsvermogen, verbeeldingskracht, expressie, waarnemingsvermogen, motoriek, een open houding tegenover kunst en kunstenaars, etc. Het kan tot affectieve gevolgen leiden, zoals plezier, trots en een gevoel iets bereikt te hebben. En het kan leerlingen voorbereiden om professionele kunstproducties te beleven en te beoordelen.
Extrinsieke leereffecten van kunstonderwijs
Kunstzinnige leeractiviteiten kunnen bijdragen aan opbrengsten als persoonlijke ontwikkeling, zelfbeeld, identiteitsvorming en burgerschapscompetenties. Ook kan via kunstonderwijs gewerkt worden aan algemene cognitieve vaardigheden als reflectievermogen, creativiteit en kritisch denken. En aan communicatieve en sociale vaardigheden, zoals samenwerken, empathie en zelfvertrouwen. Er is echter te weinig goed onderzoek gedaan naar effecten op dit soort opbrengsten om sterke conclusies te trekken.
Leidt kunstonderwijs tot betere leerresultaten?
Er zijn veel claims over mogelijke transfereffecten van kunstonderwijs, bijvoorbeeld op onderwijsprestaties bij taal en rekenen. Dit type onderzoek berust vaak op schijnverbanden. Er blijkt bijvoorbeeld sprake van samenhang tussen kunstonderwijs en een verondersteld effect, maar dit toont nog geen causaal verband aan. Vaak is niet genoeg rekening gehouden met de verstorende of versterkende invloed van andere factoren, zoals het niveau van de leerkracht, de instructietijd of ouderlijke socialisatie.
Wees dus niet te snel met het geloven van claims over transfereffecten, deze zijn moeilijk aan te tonen. In onderzoek wordt vaak niet voldoende duidelijk gemaakt waarom veronderstelde effecten zouden optreden. Effectonderzoek kan daarom slechts een bescheiden rol spelen in het debat over de positie van kunst in het onderwijs. Een enkel onderzoek heeft te weinig bewijskracht en wanneer er meer onderzoeken over eenzelfde effect zijn, spreken de resultaten elkaar vaak tegen.
Wel bewezen (Oeso, 2013) is dat muziekonderwijs luistervaardigheid en gehoor verbetert. Dat komt taalvaardigheden (lezen, schrijven en het leren van vreemde talen) ten goede. Er is een duidelijk verband vastgesteld tussen muziek spelen en ruimtelijk inzicht. En tussen les in drama en taalvaardigheid (lezen en tekstbegrip) en sociale vaardigheden. Goed leren kijken naar kunstobjecten traint de waarneming.
Kunstonderwijs: hulpmiddel of waarde in zichzelf?
Een nadruk op extrinsieke effecten brengt kunstonderwijs in een zwakke positie. Het wordt dan ‘hulpmiddel’, ter ondersteuning van wat ‘echt belangrijk’ is. Bovendien, deze effecten kun je net zo goed – of wellicht zelfs beter – met andere middelen bereiken.
Het is sterker kunstonderwijs te legitimeren vanuit de waarde van kunst als onderdeel van de menselijke ervaring, en daaraan verbonden competenties als creatief en kritisch denken, esthetisch oordeel, expressie, begrip van betekenis (zowel in de kunsten als in maatschappelijke en sociale kwesties) en persoonlijke ontwikkeling.
Welke factoren bepalen het effect van kunstonderwijs?
Onderzoek naar effecten is nuttig om leren en lesgeven te verbeteren. Naast weten wat je wilt bereiken, is het goed om te weten welke effecten je kúnt bereiken met leerlingen wanneer je de doelen van je kunstlessen vaststelt. Per kunstdiscipline (muziek, beeldende kunst, drama, dans) zijn de resultaten van onderwijs anders. Het maakt bijvoorbeeld uit of sprake is van een individuele of collectieve leeractiviteit. En er is verschil tussen disciplines met een fysiek product of met uitvoering als doel.
Naast discipline zijn de duur en intensiteit van een les of project van invloed op de effecten die bereikt worden. Alsook de bijdrage van professionele kunstinstellingen en kunstenaars aan het leerproces en de mate van ervaring die een leerling al heeft met kunst. Didactische aanpakken en methodes zijn altijd een belangrijke factor in het bereiken van leereffecten, want wat leerlingen leren hangt mede af van wat en hoe het gedoceerd wordt.
Opvattingen van de leraar zijn doorslaggevend
Er bestaan weinig regels en voorschriften voor kunstonderwijs. Daarom zijn individuele opvattingen vaak bepalend voor de praktijk. Wat jij als leraar gelooft dat goed is voor je leerlingen bepaalt welke kennis, vaardigheden en houdingen je overdraagt en welke niet. Deze keuze is niet neutraal, maar bevat een waardeoordeel. Vanwege de grote mate van vrijheid om invulling te geven aan kunstonderwijs is het belangrijk om je bewust te zijn van de opvattingen die je daarbij gebruikt.
Meer weten?
- Wil je meer informatie over kunstonderwijs? Of ben je op zoek naar inspiratie? Bezoek dan de website van LKCA.
